جغرافیای ایران
| فلات ایران که محدودهی طبیعی و پهنهی بزرگ رویدادهای تاریخ اقتصادی - اجتماعی ایران و مرکز فعالیت قوم ایرانی بوده است، از شرق و غرب بین درهی سند و سرزمین «میان رودان» (بین النهرین) و از طرف شمال، بین ترکمنستان و دریای خزر و ماورای قفقاز و آمو دریا (رود جیحون)، از طرف جنوب، به خلیج فارس و دریای عمان منتهی می‌گردد که مجموعا حدود 000/600/2 کیلومتر مربع مساحت آن میباشد که قریب 63% یا 000/648/1 کیلومتر مربع آن، مساحت ایران کنونی است. سرزمین کنونی ایران از نظر شرایط مختلف جغرافیایی، یعنی پستی و بلندی زمین، آب و هوا و اقلیم، میزان رطوبت، نوع گیاهان و جانداران، استعداد خاک و منابع زیر زمینی دارای وضع بسیار متفاوت میباشد. در ایران، از نظر پستی و بلندی سه رشته کوهستان وجود دارد: در شمال، رشته جبال البرز که از دنبالهی کوه‌های قفقاز و ارمنستان منشعب می‌شود و تا ساحل جنوبی دریای خزر و سپس شمال خراسان امتداد مییابد. بلندترین ارتفاع جبال البرز، قلهی آتشفشان دماوند با (654/5) متر ارتفاع میباشد و به وسیلهی کوه بابا که در شمال افغانستان واقع و بلندترین قلهی آن (964/4 متر است که همهی فصول سال از برف پوشیده میباشد) به کوه‌های هندوکش و در ادامه به هیمالیا میپیوندد. از شمال غرب ایران رشته کوه‌های زاگرس شروع و پس از عبور از غرب و جنوب، در امتداد خلیج فارس، به دریای عمان میرسد و به موازات ساحل اقیانوس هند تقریبا تا مصب رود سند امتداد مییابد. این رشته کوهها در ایران هزار کیلومتر طول و تا دویست متر عرض دارد. گذشته از این دو ناحیه کوهستانی، نواحی کوه‌های مرکزی و کوه‌های مرزی را در مشرق باید ذکر کرد که اغلب کوه‌های این نواحی، به عکس ارتفاعات شمال و غرب، بایر و برهنه بوده و کمتر گیاه دایمی در آنها مشاهده می‌شود. این رشته کوهها که در دو جانب فلات ایران کشیده شدهاند، متعلق به دوران سوم زمینشناسی میباشند که دارای ذخایر بسیار گرانبها هستند که حتی در جهان باستان نیز ارتش آن شناخته شده بوده است. به طوری که محققین در مورد سیر تکوینی این ناهمواریها اظهار نظر مینماید، یک دوم مساحت ایران را کوهستان تشکیل میدهد که با پیدایش کوه‌های جنوب اروپا و آسیا همزمان بوده است. دو عامل در شکلگیری این کوهها موثر بوده‌اند: یکی عامل معرفت الارضی قارهی اروپا و آسیا و دیگری، امواج آتشفشانیها. وضع استقرار زمین ایران، یعنی سراشیبی زمین با شیبی ملایم از جنوب به طرف شمال قرار گرفته است. در حالی که بلندی زمین در کرمان از سطح دریا 659/1 متر، شیراز 530/1، تهران 160/1، مشهد 039/1 و تبریز 340/1 متر است، فرازی اصفهان و یزد 590/1 متر میباشد. مرکز این فلات را بیابانی پهناور در بر گرفته که فرورفتگی آن از نواحی اطراف بیشتر است، اما فرازی آن 609 متر بالاتر از سطح دریاست. فلات ایران را دره هایی تشکیل میدهد که تا حد زیادی پر از لایههای رسوبی است که به طور یکنواخت بر روی هم قرار گرفتهاند و در پایینترین لایه، آمیختهای به هم فشرده از ریگ و شن و خاک است و میتوان از میان آن، بی آن که به لایهی دیگری برخورد، چاهها و دالانهای زیرزمینی حفر کرده از این رو، ظاهرا فلات ایران پیش از دوران چهارم زمینشناسی زیر آب بوده است. نواحی مرکزی ایران فوق العاده خشک و کویری است که از این میان، کویر مرکزی خشکترین نقطهی کرهی ارض میباشد و کوه‌های مرتفع اطراف آن مانع رسیدن ابرها به درون فلات میشوند. کویر نمک از نظر ساختمانی، با کویر لوت تفاوت بسیار دارد، چه کویر لوت حفرهای است که در اثر شکستگی طبقات زمین احداث شده در حالی که کویر نمک یک چالهی بزرگ زمینشناسی میباشد. قسمت اعظم کویر نمک را شن و سنگ ریزه پوشانده است که اغلب دستخوش باد قرار می‌گیرد و توفانهای شدید، شنهای آمیخته به نمک را مانند امواج دریا به حرکت درآورده، گاهی تپههای طولانی تا ارتفاع چهل متر از خود به جای میگذارد. این تپههای شنی که در اثر وزش باد تغییر مکان میدهند به تپههای ریگ روان معروف است و برای کاروانها و آبادیهای اطراف کویر خطرناک میباشد. مقدار بارندگی در این نواحی حدود 100 میلیمتر و اختلاف درجه حرارت در شبانه روز در طول سال، خیلی زیاد - بین صفر تا هفتاد درجه - میباشد. به نظر میرسد عواملی که در کیفیت آب و هوای ایران موثر میباشد، میتوان به دو دسته تقسیم نمود: دسته اصلی و دسته فرعی. دسته اصلی مانند: عرض جغرافیایی، حرارت، جریانهای هوایی، رطوبت و باران دسته فرعی مانند: دریاها، پوشش گیاهی و از این قبیل. |
